Met een gemiddelde van drie keer per jaar, dames en heren,
geachte aanwezigen, sta ik op een doordeweekse ochtend, meestal om half tien,
bij de ingang van de Algemene Begraafplaats Crooswijk, Kerkhoflaan nummer 1 te
Rotterdam.
Ik ben daar dan in mijn
hoedanigheid van coördinator van de Eenzame Uitvaart.
De Eenzame Uitvaart is in 2001 begonnen
met Bart F. M. Droog, destijds stadsdichter in Groningen. Hij schreef een
gedicht en las dat voor aan het graf van een overleden Groninger waarbij
niemand aanwezig was. Geen familie, geen vrienden, geen bekenden. Niemand. Alleen
de begrafenisondernemer en de dragers. Dat gebeurde zo’n twee à drie keer per
jaar.
Na Groningen volgde Amsterdam,
waar de dichter en schrijver F. Starik er werk van maakte. Er werd een landelijke
stichting in het leven geroepen, Stichting De Eenzame Uitvaart, de burgemeester
van Amsterdam is qualitate qua beschermheer.
Zeven jaar geleden heb ik de
afdeling Rotterdam van de Eenzame Uitvaart opgericht. Dat klinkt gemakkelijker
dan het was. Aanvankelijk werd het bestaan van zogenaamde eenzame doden
ontkend. De zeldzame keren dat er iemand slechts door het personeel van de
begrafenisondernemer doch geheel zonder de aanwezigheid van een naaste naar
zijn graf werd gebracht, voorzag de Gemeente Rotterdam al in een bloemstuk op
de kist van de overledene, schreef het Hoofd Afdeling Stedelijke Zorg op mijn voorstel
een Rotterdamse Eenzame Uitvaart te beginnen.
Hetzelfde voorstel gericht aan de
toenmalige wethouder Dominique Schrijer leidde tot meer resultaat. Negen Rotterdamse
dichters waren bereid mee te doen. Tussen haakjes: zes daarvan zijn van het
vrouwelijk geslacht, dus eigenlijk dichteres, als het feminisme niet gebood ze
dichter te noemen.
Om beurten schrijven we een
gedicht en lezen dat aan het graf voor. Ik maak als coördinator een kort
verslag van het geheel en dat stuur ik met het gedicht naar de Stichting die
het op de website plaatst www.eenzameuitvaart.nl.
U kunt het daar allemaal lezen.
Altijd als ik door de Kerkhoflaan rijd, moet ik even denken
aan Marijke Crusifix, een vriendin en klasgenote op de Academie van Beeldende
Kunsten in de jaren zestig, die daar met haar ouders woonde.
Meestal is de dichter van dienst
al aanwezig als ik bij de begraafplaats Crooswijk in Crooswijk aankom. We
voegen ons bij een of twee ambtenaren van het team WOL, acroniem van Wet op de
Lijkbezorging van de Stedelijke Zorg en wachten op de lijkwagen van de
begrafenisondernemer dan wel uitvaartverzorger Goetzee Dela. Als die is
gearriveerd lopen we achter de wagen naar het graf. Je zou het een kleine stoet
kunnen noemen.
De mensen van het team WOL hebben
overigens de zwaarste taak in het geheel van deze droeve gebeurtenissen. In de
meeste gevallen wordt iemand dood gevonden en aan de politie gemeld die het
weer doorgeeft aan de mensen van team WOL. Zij gaan vervolgens naar het huis
van de overledene. Wat zij daar aantreffen zou je kunnen omschrijven als de nog
grotere eenzaamheid die aan de eenzame uitvaart voorafgaat. Zij proberen ook
uit te zoeken of er nabestaanden zijn.
In negen van de tien gevallen is
er wel iemand te vinden, een ex-echtgenote, een kind of kinderen, een ver
familielid, soms letterlijk ver, in het buitenland, maar die willen niets, maar
dan ook helemaal niets meer met de overledene te maken hebben.
Heel erg schrijnende gevallen
zijn daarbij. Ik zal u als voorbeeld het verslag laten horen van Eenzame
uitvaart nummer 21, In.Memoriam Marcelino Anjo van Oss (1957-2014), 24 maart
2014, 9.30 uur, Algemene Begraafplaats Crooswijk Rotterdam, dichter van dienst:
Ester Naomi Perquin
“Op een middag luister ik op de radio naar een gesprek
met de voorzitter van de verenigde deurwaarders in Nederland. Bij het woord
deurwaarder schiet mij vrijwel automatisch onze eigen Rotterdamse deurwaarder
te binnen, de onverschrokken Dreverhaven uit de roman Karakter van F.
Bordewijk. Een man die ‘nooit politie nodig had om een vonnis te executeren,
elke deur week voor zijn beldruk, de roffel van zijn vuist, zijn daverstem door
raam of brievenbus.’ Het radiogesprek ging over huisuitzettingen die veel schijnen
voor te komen. Een gevaarlijk karwei, want het komt voor dat een slachtoffer de
deurwaarder met een pistool of een bijl achter deur opwacht. Of de wanbetaler
zet de gaskraan open, er hoeft maar een vonkje bij te komen of de boel
ontploft.
Niet veel later die middag meldt team WOL telefonisch de
lijkvinding van een man in de Oranjeboomstraat. Dood gevonden door de
deurwaarder en de politie die aan zijn deur waren gekomen om hem zijn huis uit
te zetten. Zijn eigen executie door verhanging voltrokken.
Het huis werd als plaats delict verzegeld. Jan Meeling
en zijn collega konden niet naar binnen om tenminste iets over de man te weten
te komen. Of hij familie had, een boodschap had achtergelaten. Als ik de
volgende dag de deurwaarder bel, in zijn auto, zegt hij dat het huis inmiddels
is ontruimd maar hij zou niet weten waar de spullen gebleven zijn. Dreverhaven
for ever.
Het is een zonnige maandagochtend als we achter de
lijkwagen naar het graf lopen. Tachtig kilometer verderop wentelt een formatie
helikopters door de lucht om de zwaarbewaakte wereldleider Obama op Nederlandse
bodem te zetten. In de bomen op Crooswijk gaan een paar groenblauwe parkieten
te keer. Ester is hoogzwanger, vol van nieuw leven. Het is lente. We nemen
afscheid van Marcelino van Oss.” (einde verslag)
Het lijkt een onmogelijke opgave om een gedicht te
schrijven voor iemand die je niet hebt gekend, van wiens bestaan je tot dan nog
nooit had gehoord, wiens bestaan dan niet meer existent is. Bovendien moet het
in heel korte tijd worden geschreven, hooguit een paar dagen, en van de antecedenten
van de overledene komt de dichter van dienst vaak niet meer te weten dan de geboorte-
en sterfdatum, een adres, eventueel een beroep. Veel meer is het meestal niet.
Niettemin zijn vrijwel alle gedichten
die tot nu toe in opdracht van de Eenzame Uitvaart zijn geschreven gedichten
van hoog niveau.
Dat is misschien wel te verklaren: Het
zou bijvoorbeeld een voordeel kunnen zijn om niet te veel van de overledene te
weten, zodat al te sentimentele zaken achterwege blijven.
De dood in het algemeen, als thema,
is de dichter niet onbekend. Alleen het woord al, dood, het meest doodse woord
in onze taal. Leven levert als palindroom ten minste nog nevel op, daar kan een
dichter wel wat mee, de nevel van het leven is zijn domein. Maar als je dood
omdraait gebeurt er niets, dood blijft dood, vier nullen op rij met die twee
staanders, als het hek van een kerkhof.
Beroemd zijn de regels van J.C.
Bloem: Denkend aan de dood kan ik niet
slapen / en niet slapend denk ik aan de dood. Van het omvangrijke oeuvre
van de in zijn tijd beroemde dichter P.N. van Eijck kent men alleen nog het
gedicht De tuinman en de dood. (Dat
hij letterlijk overschreef uit een roman
van Jean Cocteau, die zich weer beriep op de Babylonische Talmoed. Maar dit terzijde.)
De tuinman en de dood
Een Perzisch Edelman:
Van morgen ijlt mijn tuinman, wit van schrik,
Mijn woning in: 'Heer, Heer, één ogenblik!
Ginds, in de rooshof, snoeide ik loot na loot,
Toen keek ik achter mij. Daar stond de Dood.
Ik schrok, en haastte mij langs de andere kant,
Maar zag nog juist de dreiging van zijn hand.
Meester, uw paard, en laat mij spoorslags gaan,
Voor de avond nog bereik ik Ispahaan!' -
Van middag - lang reeds was hij heengespoed -
Heb ik in 't cederpark de Dood ontmoet.
'Waarom,' zo vraag ik, want hij wacht en zwijgt,
'Hebt gij van morgen vroeg mijn knecht gedreigd?'
Glimlachend antwoordt hij: 'Geen dreiging was 't,
Waarvoor uw tuinman vlood. Ik was verrast,
Toen 'k 's morgens hier nog stil aan 't werk zag staan,
Die 'k 's avonds halen moest in Ispahaan.'
Van morgen ijlt mijn tuinman, wit van schrik,
Mijn woning in: 'Heer, Heer, één ogenblik!
Ginds, in de rooshof, snoeide ik loot na loot,
Toen keek ik achter mij. Daar stond de Dood.
Ik schrok, en haastte mij langs de andere kant,
Maar zag nog juist de dreiging van zijn hand.
Meester, uw paard, en laat mij spoorslags gaan,
Voor de avond nog bereik ik Ispahaan!' -
Van middag - lang reeds was hij heengespoed -
Heb ik in 't cederpark de Dood ontmoet.
'Waarom,' zo vraag ik, want hij wacht en zwijgt,
'Hebt gij van morgen vroeg mijn knecht gedreigd?'
Glimlachend antwoordt hij: 'Geen dreiging was 't,
Waarvoor uw tuinman vlood. Ik was verrast,
Toen 'k 's morgens hier nog stil aan 't werk zag staan,
Die 'k 's avonds halen moest in Ispahaan.'
Als ik mezelf mag citeren, een kwatrijn dat ik jaren
geleden schreef:
N.V. De dood
Het bedrijf van de dood
is zo verschrikkelijk groot
dat wie er niet wil komen
toch wordt aangenomen.
Onuitputtelijk is de anthologie van grafschriften. Ik
noem er eentje, toegeschreven aan De Schoolmeester (pseudoniem van de
Rotterdammer Gerrit van der Linden)
Hier ligt Poot.
Hij is dood.
In Amsterdam heeft de Eenzame Uitvaart om zo te zeggen een
grote vlucht genomen. Daar worden jaarlijks zo’n dertig personen met een
poëtische geste ter aarde besteld. Ter vergelijking: In Rotterdam hebben we in
zeven jaar tijd tot nu toe 21 eenzame uitvaarten gedaan. Dat is, ik zei het in
het begin al, een gemiddelde van drie per jaar. Dat is nogal een verschil. Waar
het aan ligt weet ik niet. Het moet gezegd worden dat ook de luchthaven
Schiphol tot het gebied van Amsterdam wordt gerekend. Daar wordt nog wel eens
een anonieme bolletjesslikker dood gevonden.
In een grote havenstad als
Rotterdam komen veel zeelieden, maar die hebben altijd op z’n minst een
monsterboekje en leven per definitie in een groep, in een gemeenschap. Het zou
kunnen dat er in Rotterdam minder eenzame mensen wonen. Of dat Rotterdam
sowieso socialer en gezelliger is dan het zogenaamde joviale Mokum. Daar staat
dan tegenover dat hier vorig jaar in de Jan Porcellistraat een vrouw is
gevonden die tien jaar dood in haar huis heeft gelegen.
Tot slot: de titel van de voordrachten die traditioneel
hier, in dit prachtige baarhuisje, worden gehouden is “Leven, dood en
vooruitgang”. Over de dood en dus ook over het leven hebben we het gehad. Het
is de taal zelf die het begin en het eind van het leven met het woord baren bij
elkaar brengt. Waar we in deze eeuwige cyclus ‘vooruitgang’ moeten plaatsen is
mij niet helemaal duidelijk. Het leven gaat door, zegt men troostend tegen
iemand die een dierbare heeft verloren. Hoe het leven doorgaat wordt soms
bepaald door een testament. Ik wil daarom eindigen met het gedicht:
Testament
Reeds lag hij geborgen in de schoot van moeder aarde,
toen zij de enveloppe vond waarop deze vier regels:
in deze zak zitten nog een aantal koffiezegels
van Douwe Egberts, die ik stiekem voor je spaarde.
Ik had je zo graag die elektrische molen willen geven
Als je hem nog hebben wilt, spaar dan zelf nog even.
